VỀ CÁC KHÁI NIỆM: KÍ, BÚT KÍ VÀ TUỲ BÚT

Văn xuôi phi hư cấu (nonfiction), hay kí, là một đối tượng đặc biệt: nó là một loại hình giao thoa giữa văn học với ngoại văn học. hiện nay, ở Việt Nam, thể loại văn xuôi phi hư cấu được đưa vào giảng dạy trong nhà trường với một khối lượng đáng kể. Trong Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (gọi tắt là Chương trình) được Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành ngày 26/12/2018, thể loại kí được đưa vào dạy học ở lớp 6, 7, 11 và 12. Mỗi khối lớp được học một vài tiểu loại của thể kí: thể loại hồi kí, nhật kí, kí sự, phóng sự thuộc nội dung kiến thức văn học lớp 6 và 12; thể loại bút kí, tuỳ bút thuộc nội dung kiến thức văn học của lớp 7 và lớp 11.

Vấn đề khái niệm thể loại kí, các tiểu thể loại của nó và ranh giới giữa chúng vẫn còn là một vấn đề chưa hoàn toàn đi đến thống nhất (bởi lẽ kí vẫn là một thể loại chưa hoàn bị, nó vẫn còn phát triển và biến đổi dựa trên những thể nghiệm mới trong thời đại hôm nay và trong tương lai). Điều này gây ảnh hưởng việc giảng dạy thể loại kí cho học sinh. Sách giáo khoa là tên gọi khác của hệ thống kiến thức được chuẩn hoá; do đó phải tìm ra cách trình bày tương đối “chắc chắn”, “ổn định” (tránh “phập phù”, “mơ hồ”, “nước đôi”) những khái niệm đang còn chưa thống nhất. Thực tế, có giáo viên không biết gọi tác phẩm Người lái đò sông Đà (1960) của Nguyễn Tuân là tuỳ bút hay bút kí, không xác định rõ Ai đã đặt tên cho dòng sông (1984) của Hoàng Phủ Ngọc Tường là bút kí hay tuỳ bút, nên phải sử dụng những khái niệm như “tuỳ bút đậm chất bút kí” hay “bút kí đậm chất tuỳ bút” – những khái niệm dễ gây ra nhầm lẫn, khó khăn cho học sinh (các em có khả năng sẽ thắc mắc rằng: nếu đã “đậm chất tuỳ bút” thì tại sao không gọi là “tuỳ bút” luôn (?), chẳng hạn). Trong phạm vi bài viết này, trên cơ sở cách hiểu của các nhà thống kê hiện nay về những khái niệm kí, bút kí và tuỳ bút, tôi hệ thống và trình bày lại các khái niệm ấy cùng với sự phân biệt tương đối giữa hai thể loại bút kívà tuỳ bút. Tựu trung, làm rõ và nắm chắc các khái niệm thuộc cùng một chức vụ hệ thống (như bút kí và tuỳ bút) là cách duy nhất để không nhầm lẫn chúng với nhau, dẫu cho giữa chúng chỉ có khác biệt nhỏ.

“Kí là ghi lại, nhằm đối tượng người thật việc thật, thường thuộc về hiện nay hoặc trong một quá khứ chưa xa”[1]. Như vậy, kí trước hết là hoạt động ghi chép, thuộc về thường xuyên lĩnh vực trong cuộc sống.

Từ điển văn học định nghĩa: “Kí là tên gọi chung cho một nhóm thể tài nằm ở phần giao nhéu giữa văn học và ngoài văn học (báo chí, chính luận, ghi chép tư liệu những loại), chủ yếu là văn xuôi tự sự, gồm các thể loại: bút kí, hồi kí, du kí, phóng sự, kí sự, nhật kí…”[2]. Định nghĩa trên đã khái quát được hai đặc điểm cơ bản của kí. Thứ nhất, kí là loại hình ghi chép nằm ở lằn ranh của văn học và ngoài văn học. Thứ hai, dạng thức ghi chép của kí là văn xuôi và phương thức biểu đạt chủ yếu của kí là tự sự. ngoài ra, giới nghiên cứu văn học phân biệt giữa kí văn học và kí báo chí; mục đích của sự phân biệt này là định ra đối tượng của thống kê văn học là kí văn học – một thể loại của văn học, đặt song song với thơ trữ tình, tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch bản văn học và các thể loại văn học khác. Kí văn học “chỉ cần chân thực, phải mang tính thẩm mỹ”[3], còn kí báo chí “phải tuyệt đối xác thực, kịp thời, thông tin rành rọt, khách quan”[4].

Đặc trưng của thể loại kí văn học đầu tiên là “sự can dự trực tiếp của nghệ thuật vào cuộc sống xã hội”[5]. do đó đặc trưng thứ nhất của kí văn học là tính xác thực, là ghi chép sự thật, người thật, việc thật.Kí văn học là nơi gặp gỡ của sự thật đời sống và nghệ thuật.

Đặc trưng thứ hai của kí văn học là “sự thông tin về sự thực của các giá trị nhân sinh […]. Nội dung cơ bản của kí, ngay ở cách thức sơ khai của nó, là thông tin về ý nghĩa, về giá trị nhân sinh của sự việc được ghi”[6]. Kí ghi chép sự thật nhưng mục đích cơ bản không phải là trình bày sự thật đó, mà là trình bày sự thật của quan niệm, của tư tưởng, của triết lý. Nói cách khác, kí văn học ghi chép hiện thựccuộc sống và hiện thực tư tưởng(thông tin sự thực về khách thể hoặc chủ thể), tương đương tổng giá trị nhân sinh của hiện thực đó (thông tin thẩm mỹ).

Đặc trưng thứ ba của kí văn học là những thủ pháp kết cấu dùng để “điều chỉnh tối đa khoảng cách giữa thời gian sự kiện và thời gian trần thuật”[7], nhằm đem lại hiệu quả nghệ thuật cho người đọc: sự vật, sự việc, con người… đang hiện lên chân thật, sinh động trước mắt.

Đặc trưng thứ tư của kí văn học là sự “kết hợp linh động các phương thức tự sự, trữ tình, chính luận với các thao tác tư duy khoa học”[8]. Trong một tác phẩm kí, có những ghi chép, tường thuật về cảnh, vật, việc và con người với vai trò nhân vật, “thổi sức sống” cho tác phẩm (phương thức tự sự); tác phẩm kí thể hiện một cảm quan nghệ thuật về hiện thực của tác giả, bày tỏ những suy nghiệm chủ quan của tác giả về đối tượng ghi chép, thể hiện một nhận thức về giá trị nhân sinh (phương thức trữ tình và chính luận); bên cạnh đó, tác phẩm kí còn chứa đựng nhưng thông tin, tri thức ở nhiều lĩnh vực (văn hoá, xã hội, lịch sử, địa lí,…) xoay quanh đối tượng ghi chép (tính khoa học).

Ở tác phẩm kí văn học, hình tượng tác giả (dấu ấn của cái tôi tác giả trong tác phẩm) có vai trò quan trọng và nổi bật. Tác giả “hoá thân” thành một nhân vật trong tác phẩm, giữ vai trò tự thuật, trò chuyện với các nhân vật khác, trình bày các sự kiện bằng việc dùng cảm quan nghệ thuật để quan sát, liên tưởng và tưởng tượng, bộc lộnhững ấn tượng, ý kiến, tình cảm của mình, dẫn người đọc tiếp cận đối tượng ghi chép theo một hướng nào đó, tạo ra sự thống nhất các phần trong bài kí. “Kí là sự soi sáng cuộc sống bằng bó đuốc của những hiểu biết, tư tưởng, tình cảm của tác giả”[9]và qua tác phẩm kí người đọc cảm nhận được cái tôi của tác giả.

Kí là thể loại văn học bao gồm nhiều tiểu thể loại. Theo cách phân loại truyền thống, có khả năng chia kí văn học thành hai nhóm dựa vào phương thức biểu đạt chính trong tác phẩm. Nhóm thứ nhất bao gồm các thể kí thiên về tự sự, yếu tố tự sự, tự thuật trong tác phẩm là yếu tố nổi bật – đó là phóng sự, kí sự, nhật kí, hồi kí, du kí. Nhóm thứ hai bao gồm các thể kí thiên về trữ tình, chuỗi sự kiện bị chi phối bởi mạch cảm xúc trữ tình của tác giả – đó là bút kí, tuỳ bút, tản văn.

Bút kí là “một thể loại thuộc nhóm thể tài kí nhằm ghi lại sự việc, con người, cảnh vật… mà nhà văn mắt thấy tai nghe, thường là trong một chuyến đi, một lần tìm hiểu nào đó […] không sử dụng hư cấu vào việc phản ánh hiện thực, có những nhận xét, suy nghĩ, liên tưởng, nhưng ít phóng túng triền miên, mà tập trung thể hiện một tư tưởng chủ đạo nhất định”[10]. Mục đích đầu tiên của tác phẩm bút kí là thể hiện một tổng giá trị nhận thức về đối tượng được ghi chép.

Bút kí bao gồm bút kí báo chí (chủ yếu là bút kí chính luận – có tính thời sự, ghi nhận những vấn đề cấp thiết) và bút kí văn học. Không đặt nặng lượng thông tin, tính xác thực tuyệt đối và tính kịp thời như bút kí báo chí, bút kí văn học chú ý đến tổng giá trị thẩm mỹ, nhân văn của đối tượng phản ánh song vẫn cung cấp những sự thật, tri thức, hiểu biết của tác giả về đối tượng ấy. Điểm đặc sắc của bút kí là sự hiện hiện của cái tôi suy tư của tác giả, đóng vai trò bộc lộ những cảm nghĩ. Những tiểu loại kí khác như phóng sự, kí sự nghiêng về tính khách quan của sự thể hiện thì bút kí nghiêng về tính chủ quan – những bình luận, suy tưởng của tác giả.

Tuỳ bút là “một thể loại văn xuôi phái sinh từ thể loại kí, gần với bút kí, nhưng cách viết tự do và tuỳ hứng nhiều hơn. Nhà văn dựa vào sự lôi cuốn của cảm hứng, có thể nói từ sự việc này sang sự việc khác, từ liên tưởng này sang liên tưởng kia… để bộc lộ những cảm xúc, những tâm tình, phát biểu những suy nghĩ, những nhận xét về con người và cuộc đời. […] Tuỳ bút là thể giàu chất trữ tình nhất trong các thể kí. […] Những sự việc, những con người trong tuỳ bút […] tuân thủ trật tự của dòng cảm xúc, cái logic bên trong của cảm hứng tác giả”[11]. Như vậy bản chất của tuỳ bút chính là vai trò chủ đạo của cảm hứng, cảm xúc trữ tình của tác giả, nó chi phối kết cấu của tác phẩm. Qua việc ghi chép cái thật, tác giả chú trọng bộc lộ cảm xúc, suy tư, đánh giá về cái thật ấy. tổng giá trị đầu tiên của tuỳ bút là tổng giá trị biểu cảm.

Xuất phát từ bản chất trên, tuỳ bút có những đặc trưng cơ bản sau: tuỳ bút dung hợp những kiến giải, những suy nghĩ, chiêm nghiệm của tác giả có những hiểu biết sâu rộng, có hứng thú, có ý tưởng sâu sắc, có cảm tình đẹp đẽ; tuỳ bút có tính phóng khoáng vì kết cấu theo mạch cảm xúc của tác giả, có khả năng chuyển từ sự việc, liên tưởng này sang sự việc, liên tưởng kia mà vẫn không làm gián đoạn mạch cảm xúc; trong tùy bút, cảm hứng, cảm xúc về các sự việc, sự vật, hiện tượng về một cách tự nhiên và xã hội, về con người và cuộc đời… của người viết thường được bộc lộ một cách rõ ràng, trực tiếp; ngôn ngữ trong tùy bút thường rất giàu chất trữ tình, giọng điệu tuỳ bút in đậm dấu ấn của cái tôi tác giả, có khi hoà nhịp với âm hưởng chung của thời đại. bên cạnh đó, tuỳ bút còn mang tính chất của các thể loại khác, ví dụ tính tự thuật của nhật kí, tính trần thuật của truyện ngắn.

Trong sự tương quan về thể loại văn học, có thể khẳng định rằng bút kí và tuỳ bút không có ranh giới rõ ràng. Cả hai tiểu loại này đều đặn có tính chất ghi chép sự thật như là bản chất của thể loại kí; và các tác giả thông qua những sự kiện, sự vật, con người… để bộc lộ những tình cảm, suy nghiệm của chính bản thân mình, thể hiện một cái tôi đang phát biểu về đối tượng ghi chép. Để phân biệt bút kí với tuỳ bút, người ta dựa vào “tỉ trọng” của tính chất trữ tình. Trong tùy bút, tác giả phóng bút, dành nhiều “đất” cho những ngẫm nghĩ, liên tưởng của của mình, Vì vậy, tính chất trữ tình thường đậm nét hơn bút kí. Còn đối với bút kí, việc ghi chép và trình bày những quan niệm, tư tưởng về đối tượng được coi trọng hơn. Nói cách khái, tuỳ bút và bút kí tuy đều dùng phương thức trữ tình; nhưng ở tuỳ bút, thông tin tâm trạng của tác giả về đối tượng được ghi chép (giá trị biểu cảm) trở thành mục đích chính, còn bút kí lại nhằm chuyển tải thông tin sự thật về đối tượng (giá trị nhận thức). Bút kí là thể loại trung gian giữa kí sự và tuỳ bút nhưng gần tuỳ bút hơn, xét trên bình diện phương thức biểu đạt và vai trò của cái tôi tác giả.

PHÂN BIỆT KÍ SỰ, BÚT KÍ VÀ TUỲ BÚT

Sự phân biệt bút kí và tuỳ bút như trên mang tính tương đối. Sự phân định rạch ròi sẽ trở nên khiên cưỡng vì thể loại kí với bản chất năng động, linh hoạt luôn luôn cấu trúc lại chính nó để tự làm mới. “Phân lượng của các phương thức, phương tiện chiếm lĩnh nội dung, tổ chức văn bản trong từng bài kí luôn luôn có sự thay đổi ngay tùy theo bút pháp của các nhà văn khác nhau, nên ranh giới các thể bút kí, kí sự, tùy bút có khi không thật rạch ròi, rất khó phân biệt, nhất là trong một bài ngắn”[12]. Có thường xuyên trường hợp việc xác định tác phẩm thuộc thể loại bút kí hay tuỳ bút rất khó khăn. Đó là trường hợp những tác phẩm kí của Nguyễn Tuân như Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi, Suối quặng, Tây Bắc và Lào Cai – nặng về “ghi chép” chân thực hiện thực cuộc sống, bên cạnh đó cảm xúc vẫn dẫn dắt mạch kí. Hay như trường hợp Rừng hồi, Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường là bút kí nhưng yếu tố trữ tình thấm đẫm – đặc trưng của tuỳ bút.

Dựa trên những nội dung đã trình bày về khái niệm bút kí và tuỳ bút, công ty chúng tôi đi đến kết luận về đặc trưng thể loại của chúng. Một văn bản được xác định thuộc nhóm thể loại bút kí và tuỳ bút nếu có những đặc điểm sau:

Văn bản thiên về những đặc điểm 1, 2, 3 chính làbút kí, thiên về những đặc điểm 2, 3, 4 chính là tuỳ bút. Nếu văn bản phục vụ đủ và cân bằng giữa các đặc điểm trên, văn bản vừa có tính chất của  bút kí, vừa giống một tuỳ bút…